در حال حاضر (اواسط ژوئیه ۲۰۲۵)، صنعت روغن نباتی در ایران و جهان تحت تاثیر مجموعه‌ای از عوامل اقتصادی، ژئوپلیتیکی، اقلیمی و فصلی قرار دارد که چشم‌انداز آن را پیچیده‌تر می‌کند.
تحلیل روز صنعت روغن نباتی در جهان
بازار جهانی روغن نباتی همچنان درگیر نوسانات شدید است که ناشی از عوامل متعددی است:
- افزایش تقاضا و رشد جمعیت: تقاضای جهانی برای روغن‌های خوراکی، به ویژه در کشورهای پرجمعیت و در حال توسعه آسیا، همچنان رو به افزایش است. این روند به دلیل رشد جمعیت، شهرنشینی و تغییر الگوهای مصرف غذایی پایدار است.
- نوسانات قیمت و عوامل اقلیمی: قیمت جهانی روغن‌های نباتی (مانند روغن پالم، سویا، کلزا و آفتابگردان) به شدت تحت تاثیر شرایط اقلیمی قرار دارد. خشکسالی‌ها یا سیلاب‌های غیرمنتظره در مناطق اصلی تولید (مانند آمریکای جنوبی برای سویا، جنوب شرق آسیا برای پالم، و اروپا/کانادا برای کلزا و آفتابگردان) می‌توانند به سرعت بر عرضه و در نتیجه قیمت‌ها تاثیر بگذارند.
- چالش‌های پایداری و سلامت: تمرکز بر تولید پایدار و محصولات سالم‌تر در حال افزایش است. مصرف‌کنندگان و دولت‌ها به دنبال روغن‌های با حداقل اثر زیست‌محیطی و فواید سلامتی بیشتر هستند. این موضوع، تحقیق و توسعه در زمینه روغن‌های غنی‌شده با امگا-۳، روغن‌های با اسیدهای چرب خاص و فرآیندهای سبزتر را تحریک می‌کند.
- تاثیر جنگ اوکراین و احتمال آتش‌بس:
- تداوم اختلالات: جنگ در اوکراین، که یکی از تولیدکنندگان و صادرکنندگان اصلی روغن آفتابگردان در جهان است، همچنان بر زنجیره‌های تامین جهانی و قیمت‌ها تاثیرگذار است. حتی با وجود تلاش‌هایی برای حفظ کریدورهای صادراتی، ریسک‌های لجستیکی و تولیدی همچنان بالاست.
- سناریوی آتش‌بس: احتمال آتش‌بس در اوکراین در این ماه (ژوئیه ۲۰۲۵)، در صورت وقوع، می‌تواند تاثیر دوگانه داشته باشد. در کوتاه‌مدت، ممکن است منجر به افزایش عرضه روغن آفتابگردان از اوکراین و روسیه به بازارهای جهانی شود که می‌تواند فشار نزولی بر قیمت‌ها ایجاد کند. با این حال، بازیابی کامل زیرساخت‌ها و ظرفیت‌های تولیدی زمان‌بر خواهد بود. در بلندمدت، ثبات بیشتر می‌تواند به برنامه‌ریزی بهتر و کاهش نوسانات کمک کند، اما تا آن زمان، عدم قطعیت‌ها پابرجا خواهند بود.
تحلیل روز صنعت روغن نباتی در ایران
صنعت روغن نباتی در ایران، علاوه بر چالش‌های جهانی، با مشکلات خاص داخلی و همچنین تاثیرات مستقیم و غیرمستقیم تحولات ژئوپلیتیک روبروست.
وضعیت کلی و چالش‌های کلیدی:
- وابستگی شدید به واردات: ایران همچنان به شدت (حدود ۹۰-۹۳ درصد) به واردات روغن خام یا دانه‌های روغنی وابسته است. این وابستگی، کشور را در برابر نوسانات قیمت‌های جهانی، مشکلات تامین ارز، و اختلالات در زنجیره تامین آسیب‌پذیر می‌کند.
- تامین ارز و تحریم‌ها: تامین ارز و مدیریت پرداخت‌های بین‌المللی برای واردات مواد اولیه، همچنان یکی از اصلی‌ترین چالش‌های شرکت‌های ایرانی است. تحریم‌های بین‌المللی (به ویژه از سوی آمریکا)، دسترسی به منابع مالی و سیستم‌های بانکی جهانی را محدود می‌کند و هزینه‌های واردات را افزایش می‌دهد.
- قیمت‌گذاری دستوری و سودآوری: روغن نباتی به عنوان یک کالای اساسی در ایران، تحت قیمت‌گذاری دستوری دولت قرار دارد. این موضوع اغلب باعث عدم تناسب بین هزینه‌های تولید (که تحت تاثیر نرخ ارز و قیمت‌های جهانی است) و قیمت فروش می‌شود که به زیان‌دهی شرکت‌ها و کاهش انگیزه برای سرمایه‌گذاری در نوسازی و توسعه می‌انجامد.
- ممنوعیت صادرات: به دلیل ماهیت استراتژیک و یارانه‌ای بودن واردات روغن خام، صادرات روغن خوراکی از ایران ممنوع است. این محدودیت، فرصت‌های شرکت‌ها را برای کسب درآمد ارزی و حضور در بازارهای منطقه‌ای از بین می‌برد.
تاثیر عوامل ژئوپلیتیک و فصلی در این ماه (ژوئیه ۲۰۲۵):
- فصل تابستان در ایران و افزایش مصرف: در فصل تابستان، به دلیل افزایش دما و تمایل بیشتر به مصرف غذاهای سرد و سالاد، تقاضا برای برخی انواع روغن (به خصوص روغن‌های مایع) می‌تواند با تغییرات فصلی همراه باشد. همچنین، نیاز به نگهداری مناسب روغن‌ها در دمای بالا اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. این فصل معمولاً اوج برداشت برخی دانه‌های روغنی داخلی مانند آفتابگردان در برخی مناطق نیز هست که می‌تواند کمی به تامین داخلی کمک کند، اما تاثیر آن بر نیاز کلی کشور ناچیز است.
- حمله احتمالی به ایران (از سوی اسرائیل و/یا آمریکا): این سناریو، در صورت وقوع، می‌تواند پیامدهای فاجعه‌بار و گسترده‌ای برای صنعت روغن نباتی و کل اقتصاد ایران داشته باشد:
- اختلال کامل در واردات: بنادر، مسیرهای حمل و نقل و زیرساخت‌های حیاتی ممکن است هدف قرار گیرند، که به معنی توقف کامل یا شدید واردات روغن خام و دانه‌های روغنی خواهد بود.
- توقف تولید: کارخانجات روغن‌کشی ممکن است به دلیل قطع برق، آسیب به زیرساخت‌ها، یا عدم دسترسی به مواد اولیه و نیروی کار، مجبور به توقف تولید شوند.
- بحران تامین و افزایش نجومی قیمت‌ها: هرگونه اختلال جدی در واردات و تولید، منجر به کمبود شدید روغن نباتی در بازار و افزایش سرسام‌آور قیمت‌ها خواهد شد که پیامدهای اجتماعی و امنیتی جدی در پی خواهد داشت.
- نابودی سرمایه‌گذاری‌ها: هرگونه تشدید تنش نظامی می‌تواند به نابودی زیرساخت‌ها و سرمایه‌گذاری‌های موجود در صنعت منجر شود.
- تاثیر بر بازارهای جهانی: تشدید درگیری‌ها در منطقه خاورمیانه می‌تواند بر قیمت نفت و لجستیک جهانی تاثیر گذاشته و به طور غیرمستقیم بر هزینه‌های حمل و نقل و قیمت جهانی روغن‌های نباتی نیز اثر بگذارد.
- سایر رخدادهای مهم این ماه (ژوئیه ۲۰۲۵): علاوه بر موارد ذکر شده، رویدادهای دیگری مانند:
- گزارشات فصلی کشاورزی: انتشار گزارش‌های جدید از سوی سازمان‌های بین‌المللی کشاورزی (مانند USDA) درباره وضعیت کشت و برداشت دانه‌های روغنی در مناطق کلیدی می‌تواند بر پیش‌بینی عرضه و قیمت‌ها تاثیرگذار باشد.
- اجلاس‌های بین‌المللی: هرگونه اجلاس یا نشست بین‌المللی که به موضوعات تجارت، محیط زیست، یا امنیت غذایی بپردازد، می‌تواند تصمیمات و سیاست‌هایی را در پی داشته باشد که به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر صنعت روغن نباتی اثر بگذارد.
وضعیت شرکت‌های روغن نباتی ایران
شرکت‌های روغن نباتی در ایران در محیطی بسیار پرریسک و با عدم قطعیت بالا فعالیت می‌کنند.
چالش‌های عملیاتی شرکت‌ها:
- تامین مواد اولیه: بزرگترین دغدغه شرکت‌ها، اطمینان از تامین پایدار و به موقع روغن خام یا دانه‌های روغنی است. هرگونه تاخیر در تخصیص ارز یا مشکلات در فرآیندهای گمرکی می‌تواند خط تولید را متوقف کند.
- مدیریت هزینه‌ها: با توجه به نوسانات نرخ ارز و قیمت‌های جهانی، مدیریت هزینه‌های تولید و حفظ حاشیه سود برای شرکت‌ها بسیار دشوار است. قیمت‌گذاری دستوری این مشکل را تشدید می‌کند.
- رقابت و بقا: رقابت بین شرکت‌های داخلی در شرایطی که تامین مواد اولیه با دشواری همراه است، بیشتر بر سر دسترسی به منابع و ظرفیت‌های تولیدی است تا رقابت بر سر کیفیت و نوآوری محصول.
- سرمایه‌گذاری محدود: به دلیل عدم قطعیت‌ها و سودآوری پایین، انگیزه برای سرمایه‌گذاری در نوسازی ماشین‌آلات، توسعه محصولات جدید و ارتقاء فناوری در شرکت‌ها کاهش یافته است.
فرصت‌های بالقوه (در صورت ثبات):
- بازار داخلی بزرگ: علیرغم چالش‌ها، تقاضای پایدار برای روغن نباتی در ایران وجود دارد.
- پتانسیل بومی‌سازی: سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و حمایت از بومی‌سازی تولید برخی دانه‌های روغنی متناسب با اقلیم ایران (مانند زیتون، کلزا در مناطق سردسیر، و کنجد در مناطق گرمسیر) می‌تواند وابستگی را کاهش دهد.
- بهبود فرآیندها: حتی در شرایط موجود، فرصت‌هایی برای بهینه‌سازی فرآیندهای داخلی، کاهش ضایعات و افزایش بهره‌وری انرژی وجود دارد.
نتیجه‌گیری:
صنعت روغن نباتی در ایران در یک موقعیت بسیار حساس و شکننده قرار دارد. در حالی که چالش‌های جهانی مانند نوسانات قیمت و تغییرات اقلیمی بر این صنعت تاثیرگذار است، عوامل داخلی مانند وابستگی به واردات، تحریم‌ها و قیمت‌گذاری دستوری، مشکلات را تشدید کرده‌اند. علاوه بر این، تهدیدات ژئوپلیتیکی (مانند احتمال حمله به ایران) و عدم قطعیت‌های ناشی از جنگ اوکراین (حتی با سناریوی آتش‌بس احتمالی)، چشم‌انداز را بسیار مبهم و پرخطر می‌سازند. برای تضمین امنیت غذایی و بقای این صنعت حیاتی، نیاز به برنامه‌ریزی اضطراری، تامین پایدار ارز، حمایت از تولید داخلی و ثبات در سیاست‌گذاری‌های کلان بیش از هر زمان دیگری ضروری است.
شرکت ابتکار شیمی-دکتر میلاد چنگلوایی
